Lipczyński Andrzej dr

Wyższa Szkoła Stosunków Międzynarodowych i Komunikacji Społecznej (Chełm, Polska)

 

DYNAMIKA ŻYCIA W RODZINIE

 

Ëèï÷èíñêè Àíäæåé. Äèíàìèêà ñåìåéíîé æèçíè. Àâòîð ïîêàçûâàåò, ÷òî ôàêòîðàìè, âëèÿþùèìè î÷åíü ñèëüíî íà æèçíü â ñåìüå ÿâëÿþòñÿ ëè÷íîñòü, ýìîöèîíàëüíîå ñîñòîÿíèå, îáùåñòâåííàÿ çíà÷èìîñòü, à êðîìå òîãî ìíîãèå ïàòîëîãèè è äåñòðóêòèâíûå ÿâëåíèÿ. Îñîáóþ ðîëü èãðàåò íàñèëèå. Äåñòðóêòèâíîìó äåéñòâèþ ïîäâåðãàþòñÿ íå òîëüêî æåðòâû íî è äåéñòâóþùèå ëèöà. Ïëîõèå îòíîøåíèÿ ìåæäó ñóïðóãàìè îòðàæàþòñÿ íà îòíîøåíèÿõ äåòåé äðóã ê äðóãó è äåòåé ê ðîäèòåëÿì. Ïàòîëîãè÷åñêèé êðóã ñòàíîâèòñÿ øèðå, ÷àñòî âîçäåéñòâóÿ íà ñðåäó, â êîòîðîé ñåìüÿ æèâåò. Îäíàêî íåò íèêàêèõ îáúåêòèâíûõ óñëîâèé äëÿ îïðàâäàíèÿ íàñèëèÿ â ñåìüå.

Êëþ÷åâûå ñëîâà: ñåìüÿ, ñåìåéíàÿ æèçíü, ïàðòíåðû, äåñòðóêòèâíûå ÿâëåíèÿ, íàñèëèå.

 

Lipchinski Andzhey. Dynamics of domestic life. An author shows that by factors, influencing so much on life in family there are personality, emotional state, public meaningfulness, and in addition many pathologies and destructive phenomena. The special role is played by violence. Not only victims but also acting persons are exposed to the destructive action. Bad relations between the married couples affect attitudes of children to each other and children toward parents. A pathological circle becomes wider, often affecting environment which family lives in. However there are no objective terms for acquittal of violence in family.

Keywords: family, domestic life, partners, destructive phenomena, violence.

 

Wiele miejsca w literaturze psychologii społecznej poświęca się analizie powiązań i oddziaływań różnych czynników, zarówno wewnętrznych jak i wewnętrznych na skomplikowany system jakim jest rodzina oraz na rodzaj elementów wyróżniających rodzinę, w której występuje przemoc [41].

 

Rodzina jako system społeczny

Rodzina jako skomplikowany system społeczny składa się z podsystemów. Zrozumienie rodziny domaga się poznania tych podsystemów, poznania osobowości poszczególnych jej członków ich funkcjonowania, relacji jakie zachodzą pomiędzy podsystemami. Nie można też pominąć powiązań rodziny ze środowiskiem zewnętrznym, dzięki któremu relacje w rodzinie rozwijają się i ulegają zmianie.

Zaproponowany model Belsky’go [4] wyraźnie wskazuje ,że pełnienie ról rodzicielskich jest wypadkową osobowości rodzica, środowiska zawodowego, zycia społecznego, relacji małżeńskich i cech charakteryzujących dziecko. Jak z poniższego schematu wynika, wiele z tych czynników łączy sprzężenie zwrotne: osobowość jednostki jest kształtowane przez środowisko zawodowe, kontakty społeczne i relacje małżeńskie, a jednocześnie ma wpływ na każdy z tych elementów.

 

 

Determinanty rodzicielstwa: model rozwojowy.

 

Żeby w pełni zrozumieć pełnienie roli rodzicielskiej należy dokonać skomplikowanej analizy złożonej sieci powiązań i zależności. Relacje w rodzinie zmieniają się bardzo szybko i często, nabierają innego wymiaru i znaczenia. Każdy z członków rodziny ( systemu) tworzy inne relacje z poszczególnymi i pozostałymi elementami systemu. W obrębie relacji rodzinnych powstają także takie, które cechuje przemoc.

Zadaniem środowiska rodzinnego wobec dziecka jest stwarzanie takich warunków rozwojowych, które zapewnią mu przygotowanie do podejmowania ról społecznych i zawodowych. W różnych kulturach kompetencje rozwojowe nie są traktowane w jednakowy sposób. Społeczeństwa , których rozwój społeczny i ekonomiczny opiera się na inicjatywie jednostki i konkurencji będzie nagradzać niezależność dzieci i ich gotowość do promowania własnej osoby. W społeczeństwach nastawionych na kooperację i stabilizację środowiska społecznego takie dzieci mogą być traktowane jako zagrożenie [42].

W ocenie dobrych relacji między rodzicami a dzieckiem często podkreśla się opiekuńczość, troskliwość, wrażliwość na potrzeby i możliwości dziecka, wspieranie rozwoju społecznego i poznawczego [11; 48]. Dobrzy rodzice są konsekwentni, wyznaczający granice, umiejętnie stosują wachlarz kar i nagród [2]. Takie postępowanie rodziców sprzyja właściwemu rozwojowi społecznemu i emocjonalnemu, kształtowaniu się poczucia własnej wartości, umiejętności współpracy z innymi [2; 13; 26].

Ci, którzy rozumiej jak przebiega rozwój dziecka nie mylą się w ocenie ich zachowania. Rzadziej też przeceniają możliwości radzenia sobie z trudnościami [14]. Odpowiedzialni rodzice adekwatnie do wieku i rozwoju fizycznego i intelektualnego oceniają zachowania swoich dzieci. Inaczej oceniają zachowanie małych dzieci, inaczej starszych.

Istnieją takie właściwości, które cechują rodziny, w których dochodzi do aktu krzywdzenia (przemocy) dzieci. Zdaniem Kauffman i Zigler [32] właściwości rodziców, które zwiększają prawdopodobieństwo stosowania przemocy to niska inteligencja, mała atrakcyjność fizyczna, niskie poczucie własnej wartości ograniczone umiejętności interpersonalne, złe relacje między partnerami. Jeszcze innymi cechami krzywdzących rodziców są również impulsywność, wysokie poziom złości i niewłaściwe oczekiwania wobec dzieci [54].

Mimo że w badaniach można znaleźć potwierdzenie powyższych różnic pomiędzy krzywdzącymi i nie krzywdzącymi rodzicami, to niektórzy autorzy są zdania, że takich różnic w zakresie osobowości i umiejętności społecznych jest niewiele. Choć zaburzenia psychiczne leżą u podstaw niektórych form zakłóceń w pełnieniu roli rodzicielskiej [12], to nie trzeba być neurotykiem czy psychotykiem, by być złym rodzicem. Obecnie nie ma dowodów na to, że poważne zaburzenia psychiczne występują częściej wśród krzywdzą­cych niż wśród nie krzywdzących rodziców [43]. Żeby zrozumieć przyczyny krzywdzenia, należy kontynuować badania nad innymi czynnikami sprzyjającymi stosowaniu przemocy.

Relacje rodzic-dziecko są dwukierunkowe [34]. Relacje te są funkcją zarówno właściwości i doświadczenia rodziców, jak również cech dziecka. Nie należy obwiniać dzieci za niewłaściwe zachowanie rodziców wobec nich . Niestety dzieci uważane za „trudne", upośledzone fizycznie, umysłowo lub chore są czę­ściej źle traktowane przez rodziców. Trudne dzieci (a zwłaszcza trudni chłopcy) otrzymują od rodziców mniej wychowawczych wskazówek [38]. Rodzice wkładają mniej serca w ich wychowywanie [50]. Dzieci urodzone przedwcześnie, których płacz jest bardzo przenikliwy i które mniej żywo reagują na zabiegi opiekuńczo-pielęgnacyjne rodziców, są szczególnie na­rażone na ostre traktowanie [22]. Również dzieci upośledzone umysłowo lub fizycznie są bardziej narażone na krzywdzenie [20].

Niewłaściwe pełnienie roli rodzicielskiej zapowiada zwłasz­cza sytuacja, w której współwystępują takie cechy dziecka, które mogą być źródłem stresu dla rodzica, i takie właściwości rodzica, które utrudniają dobre pełnienie tej roli [9]. Matki i ojcowie bez większego doświadczenia w opiece nad dzieckiem i bez odpowiedniej wiedzy gorzej reagują na problemy stwarzane przez dziecko niż dojrzali, wprawni rodzice [27]. Bycie rodzicem jest wydarzeniem społecznym i podlega wpływowi osobowości i preferencji obu stron interakcji. Relacje rodzice-dzieci nie są zależne od poje­dynczego wydarzenia, rozwijają się bowiem i zmieniają nieustannie od momen­tu przyjścia dziecka na świat. To, jakie w danym momencie jest dziecko, może zależeć od wcześniejszego zachowania rodzica. To, jaki jest rodzic, może wyni­kać z wcześniejszych zachowań dziecka. Badania Pattersona [44] wykazały, że dzieci, które nie reagują na wymagania rodziców, prowokują ich do stoso­wania przymusu, co z kolei zwiększa nieposłuszeństwo dzieci. Mimo że w każdej chwili możemy wskazać, jakie zachowanie rodzica pociągnęło za sobą dane zachowanie dziecka lub odwrotnie, to jednak nie możemy twierdzić, że znamy wszystkie bezpośrednie i odległe przyczyny zachowania rodzica.

Reid [46] i współpracownicy stwierdzili, że dzieci krzywdzących rodziców częściej biją, grożą, marudzą i dokuczają innym niż dzieci, które pochodzą z rodzin, w których nie stosuje się przemocy.

Krzywdzące matki demonstrują więcej niechęci wobec dziecka, zarówno w łagodnej (np. dezaprobata, dokuczanie, poniżanie), jak i w poważnej formie (np. groźby pobicia, bicie). Uciekają się również do ostrzej­szych środków dla zachowania dyscypliny. Zachowanie zarówno rodziców, jak i dzie­ci, przyczynia się do stworzenia w domu stresującego i nieprzyjemnego środowiska. Należy jednak zdać sobie sprawę, że przeważająca część życia rodzin­nego w domach, gdzie stosuje się przemoc, jest podobna do życia w rodzinach bez przemocy [35; 46]. Jakość relacji rodzice-dziecko zależy od relacji z innymi członkami rodziny. Dobre funkcjonowanie rodziny chroni przed stresem wynikającym z pełnienia funkcji rodzicielskich, świadczy o zdrowej osobowości rodziców. Sears, Maccoby i Levin [49] stwierdzili na podstawie swoich badań, że kobiety darzące mężów szacunkiem częściej chwalą swe dzieci.

Gdy małżonkowie stosują wobec siebie przemoc lub rozwodzą się, wówczas cierpią dzieci [24]. Chłopcy wywodzący się z domów, w których są poważne konflikty małżeńskie, częściej angażują się w bójki zarówno w domu, jak i w szkole, wagarują , uciekają z domu [37]. Mężczyźni agresywni wobec swoich żon mniej angażują się w pełnienie funkcji rodzicielskiej, a ponadto są bardziej niecierpliwi w kontaktach z dziećmi, stawiają wygórowane wymagania (Holden i Ritchie, 1991). Krzywdzone kobiety przeżywają więcej stresów, co może obniżać ich wrażliwość na problemy dzieci [28]. Często więcej czasu i uwagi poświęcają własnej osobie. Koncentrują się na poszukiwaniu metod unikania przemocy wobec siebie [7; 35; 47; 50].

Dobre małżeństwo zaspokaja potrzeby w zakresie miłości, uznania, wspar­cia materialnego i psychologicznego {41]. Gdy partnerzy czują, że zasoby i nagrody są równo rozdzielane, wówczas w małżeństwie, jak w każdej organizacji społecznej, nie powstają konflikty i spory [23]. W parach, w których małżonkowie osiągają mniej satysfakcji, dochodzi do wzajemnego krytykowania się i okazywania złości [35]. Niezadowoleni partnerzy częściej demonstrują nega­tywne zachowania, częściej również odwzajemniają negatywne zachowania drugiej osoby [6].

Dla relacji w małżeństwie ważne jest również to, co partnerzy myślą o sobie nawzajem. Ludzie, którzy traktują problemy w swym związku jako ogólne i rzutujące na wiele różnych sytuacji, są mniej zadowoleni niż ci, dla których problem jest jedynie izolowanym wydarzeniem [8].

Wzmacniające związek negatywne zachowania partnera przypisywane są czynnikom zewnętrznym, na które partner nie ma wpływu, bądź też zmieniającym się cechom i niezamierzonym działaniom. Inaczej jest w przypadku atrybucji konserwujących zakłócenia – na­ganne zachowania przypisywane są cechom osobowości partnera lub jego stałym właściwościom, są również traktowane jako zamierzone działania. Małżonkowie w nieudanych związkach częściej stosują atrybucje konserwujące zakłócenia, zaś partnerzy z udanych związków częściej odwołują się do atrybucji, które wzmacniają ich relacje. Gdy pary nauczą się unikać „atrybucji obwiniających" i akceptować pozytywne wysiłki partnera, wówczas pojawia się satysfakcja ze związku [39]

Niezgodność pomiędzy partnerami ułatwia występowanie problemów. Ko­biety bardziej religijne niż ich partnerzy są szczególnie narażone na przemoc [30]. Częściej też poddają się sytuacji, w której się znajdują. Związek podsystemu małżeńskiego z innymi pod­systemami w rodzinie został udokumentowany badaniami Edlesona i współpracowników [18], którzy stwierdzili, że konflikty wokół sposobu wychowania dzieci łączą się z przemocą fizyczną pomiędzy partnerami.

Osiągnięcia zawodowe, ekonomiczne i społeczne małżonków mogą stać się źródłem przemocy. Kiedy osiągnięcia małżonki w tym zakresie są większe od małżonka, kiedy wzrasta poczucie władzy, zarówno u małżonka jak i małżonki , wzrasta też ryzyko przemocy [29]. Ryzyko przemocy wzrasta jeśli jedno z małżonków ma większe możliwości podejmowania decyzji. Przemoc jest taktyką stosowaną zarówno przez posiadających władze i przez tych, którzy tę władze utracili. Mamy tu do czynienia z konfrontacją na płaszczyźnie władzy. W efekcie konfrontacji częściej dochodzi do krzywdzenia dzieci [21].

Badania międzykulturowe wykazały również, że kobiety pracujące poza do­mem są rzadziej narażone na agresję niż te, których praca związana jest z ciągłą obecnością w domu [31]. Może to częściowo wynikać z fak­tu, że: (...) kobiety, które zostają w domu, w mniejszym stopniu przyczyniają się do zwiększania dochodu rodziny i są niżej cenione niż kobiety pracu­jące poza domem. W każdym przypadku bicia żony pojawia się niebez­pieczeństwo, że żona zostanie doprowadzona do takiego stanu, iż opu­ści męża. Pociąga to za sobą wyższe koszty wówczas, gdy żona ma swój udział w pomnażaniu dochodów rodziny [33, s. 57]. W podobny sposób można wyjaśnić przynajmniej część wyników badań Yllo [55] dotyczących występowania przemocy wobec męża w przypadku wyso­kiego statusu żony. Kobiety, które ze względu na wyższe zarobki i lepsze wy­kształcenie są niezależne od męża, nie obawiają się, że krzywdzony partner odejdzie.

W rodzinach z przemocą szczególne znaczenie mają relacje jakie pojawiają się pomiędzy rodzicami i dziećmi. Analiza dokonana przez Easterbrooks i Emde [17] wskazuje, że choć dzieci wpływają na relacje małżeńskie, a nawet mogą wywoływać poważne nieporozumienia pomiędzy małżonkami, to jednak większość zgroma­dzonych dowodów świadczy o odwrotnej zależności. Para źle funkcjonująca w małżeństwie nie sprawdza się również w rodzicielstwie. Easterbrooks i Emde [17] zwracają uwagę, iż harmonia w małżeństwie jest źródłem pozytywnych emocji, które wpływają na sposób postrzegania dziecka i zachowanie wobec niego. Małżonkowie wypaleni emocjonal­nie, nie mają dość energii i entuzjazmu, by spełniać rodzicielskie obowiązki.

 

Relacje między rodzeństwem

Między rodzeństwem zachodzą relacje, które poza opieką uczą umiejętności, wiedzy o systemie wartości, zasadach i wyzwaniach, które będzie można wykorzystać w dorosłym życiu [19]. Młodsze dzieci zwykle podziwiają swych braci i siostry [10]. Starsze rodzeństwo zwykle sprzecza się z młodszymi dziećmi, przejawia jednak wobec nich zachowania opiekuńcze, są również postrzegane przez młodsze dzieci jako osoby, na któ­rych opiekę można liczyć [10].

W relacjach między rodzeństwem często występują konflikty, a nierzadko również przemoc. Mimo to niektórzy wierzą, iż konflikty pomiędzy rodzeństwem sprzyjają rozwojowi społecznemu dzieci. Bank i Kahn [1] sugerują, że stanowią one swoiste społeczne laboratorium, w którym dzieci uczą się, jak rozwiązywać problemy. Autorzy ci są zdania, że konflikty mogą sprzyjać lojalności wobec rodzeństwa i dostarczać sposobu na akceptowane rozładowanie agresji, pozwalają poznać podobieństwa i różnice pomiędzy ludźmi, a także pomagają dzieciom określić ich własną indywidualność [25]. Antagonizmy są częstsze, gdy różnica wieku pomiędzy rodzeństwem jest niewielka, zmniejszają się w miarę dorastania [10]. Rodzeństwo tej samej płci przeżywa więcej konfliktów [40], z drugiej strony czuje się ze sobą bliżej związane niż rodzeństwo przeciwnej płci [10]. Chłopcy swoim zachowaniem mogą wywoływać więcej obrażeń u rodzeństwa niż dziewczynki.

Rodzice mają duży wpływ na relacje pomiędzy rodzeństwem. Dzieci zwra­cają uwagę na to, jak rodzice odnoszą się do ich rodzeństwa i zestawiają to ze sposobem, w jaki same są traktowane [16]. Zaangażowanie rodziców w konflikty dzieci zwykle komplikuje relacje po­między rodzeństwem. Rodzice agresywnych dzieci ignorują wiele spośród ich zachowań, zwracając uwagę wyłącznie na te najbardziej skrajne [1; 44]. Kiedy zaś starają się zdyscyplinować agresywne dziecko, to stosowane przez nich kary nie są skuteczne [45].

 

System rodzinny a środowisko społeczne

Podsystemy rodzice-dzieci, małżonkowie, rodzeństwo, dorosłe dzieci-starsi rodzice są otoczone licznymi uwarunkowaniami, które mogą zaburzyć dobre relacje w obrębie podsystemu lub przeciwnie - chronić przed pojawiającymi się problemami. Najczęściej analizowanym elementem, który przyczynia się do przemocy w rodzinie, jest stres, zwłaszcza stres związany z problemami natury ekonomicznej lub socjalnej.

Jednym z czynników, który modyfikuje związek pomiędzy stresem i prze­mocą w rodzinie, jest wsparcie społeczne dostępne z różnych źródeł. Wiele badań wykazało pozytywny wpływ wsparcia spo­łecznego na poziom depresji rodziców, tendencję do karania i wrażliwość na potrzeby dzieci [3; 4; 5]. Zdaniem Rottera [48], wsparcie społeczne może poprawiać relacje w rodzinie na wiele sposobów. Wsparcie ze strony małżonka sprawia, że part­ner czuje się komfortowo nawet w nowych okolicznościach. Przypomina to sytuację, w której dziecko jest skłonne do bardziej intensywnej eksploracji oto­czenia wówczas, gdy z rodzicem łączą je lepsze więzi emocjonalne [7]. Wsparcie społeczne jest ważne samo w sobie, jest również buforem chroniącym przed stresem wywoływanym przez otoczenie [48]. Świa­domość tego, że ktoś jeszcze rozumie problem, z jakim borykają się rodzice, może zredukować ich niepokój. Wiele badań dokumentuje istnienie związku pomiędzy dobrymi relacjami w rodzinie a posiadaniem rozbudowanej sieci społecznej złożonej z przyjaciół i członków rodziny [5]. Wiele badań wykazuje, że odizolowanie od środowiska społecznego jest jed­ną z najważniejszych cech rodzin, w których dochodzi do przemocy [43; 53]. Kobiety, które nie potrafią poradzić sobie z biciem, starają się odizolować. Wiele z nich twierdzi, że napięcie związane z pełnym manipulacji zachowaniem niszczy przyjemność, jaka mogłaby wyniknąć z uczestniczenia w przyjęciu, spotkaniach towarzyskich, nawet z rodziną. Nie wychodzą więc z domu tak często, jak chciałyby, stopniowo odcinają się od innych. Obawiają się pełnych zazdrości oskarżeń, jakie pojawiają się po spotka­niach towarzyskich. Nie przyjmują więc zaproszeń, które w końcu przestają napływać [52, s. 172].

Czynników, które przyczyniają się do przemocy w rodzinie, możemy poszu­kiwać również w makrosystemie społecznym [15]. Zdaniem Levinsona [33] można opisać kilka modeli oddziaływań kulturo­wych na pełne przemocy życie rodzinne. Podobnie jak Dobash i Dobash [15] Levinson [33] sugeruje, że normy społeczne promujące dominację mężczyzn nad kobietami i dorosłych nad dziećmi tworzą etos, w którym przymus jest akcepto­wanym środkiem osiągnięcia przewagi. Ten model oddziaływań został nazwa­ny modelem zgodności kulturowej (cultural consistency model). Model kultu­rowego rozpowszechniania {cultural spillover model) sugeruje, że za każdym razem, gdy społeczeństwo zaakceptuje zastosowanie agresji dla osiągnięcia celu (np. dla wprowadzenia porządku w mieście lub w szkole), wzrasta ryzyko prze­niesienia agresji do rodziny, w której zwykle jej nie akceptowano. Model wzor­ca kulturowego {cultural pattern model) pozwala zauważyć fakt, że kultury różnią się między sobą poziomem ujawnianej agresji. W kulturach przemocy jej stosowanie ulega generalizacji na różne środowiska i relacje.

 

Charakterystyka sprawcy

Nie wszystkie osoby niezadowolone z małżeństwa są agresywne. Ludzie zadowoleni ze związku i znane z uczuciowości czasami uciekają się do przemocy [36]. Nie znaleziono też wielu różnic w zakresie osobowości czy środowiskowych różniących osoby agresywne i nieagresywne w rodzinie. Mniej intensywne formy agresji werbalnej są obecne w każdym związku [30].

O'Leary [33] i inni autorzy Hotaling oraz Sugarman [30] zwracają uwagę, że mniej poważne formy agresji fizycznej są związane z używaniem alkoholu, akceptowaniem przemocy jako sposobu rozwiązywania problemów, obserwowaniem lub doświadczaniem aktów agresji w dzieciństwie lub w okresie dorosłości. Niższy poziom wykształcenia i mniej odpowiedzialna praca to również cechy charakteryzujące stosujących przemoc partnerów [30]. Hotaling i Sugarman [30] stwierdzili, że sprawcy przemocy niekoniecznie charakteryzują się niskim poczuciem własnej wartości. O'Leary [43] sugeru­je jednak, że osoby uciekające się do poważnych aktów agresji cechuje niska samoocena. Ta sama grupa manifestuje również inne poważne zaburzenia osobowości, a mianowicie sadyzm i osobowość antyspołeczną [43].

Osoby bijące swych partnerów są mniej asertywne {30; 35]. Mogą przeżywać frustrację z powodu dostrzeganej niesprawiedliwości, ale nie potrafią rozstrzygnąć sporów w racjonalny, konstruktywny sposób. Badania Lloyda {36] ujawniły, że pary, w których dochodzi do przemocy, w sytuacji konfliktowej częściej uciekają się do poważnego słownego ataku, rzadziej natomiast angażują się w sprzeczki, które rozładowywałyby konflikt i skracały czas jego trwania. Sprzeczki oczyszczają atmosferę, pozwalają partnerom poznać swoje poglądy. Pary, stosujące przemoc, nie sprzeczają się, co – zdaniem Lloyda i Lipczyńskiego [36; 35] – mogło by być dla nich korzystne, za to gwałtownie kłócą się i wzajemnie atakują.

 

Literatura:

1. Bank S.P., & Kahn M.D. The sibling bond. – New York: Basic Books, 1982.

2. Baumrind D. Current patterns of parental authority // Developmental Psychology Monograph, 1971. - ¹4.Ð. 1-63.

3. Belsky J. Child maltreatment: An ecological integration // American Psychologist, ¹35. – 1980. – Ð. 320-335.

4. Belsky J. (1984). The determinants of parenting: A process model. Child Development, ¹55. – Ð. 83-96.

5. Belsky J., Vondra J. Lessons from child abuze: The determinans of parenting // D. Cichetti & V.Carlson (Eds.) // Child maltreatment: theory and research on the cases and consequences of child abuse and neglect. – Cambridge: Cambr³dge University Press, 1989. – Ð. 153-202).

6. Biglan A., Lewin L., & Hops, H. A contextual approach to the problem of aversive practices in families. In G.R. Patterson (Ed.), Depression and aggression in family interaction. – Hillsdale: NJ; L.: Erlbaum, 1990. Ð. 103-129.

7. Bowlby, J. Attachment and loss (Vol. 1). – London: Hogarth, 1969.

8. Bradbury T.N., & Fincham F.D. Attributions in marriage: Review and Critique // Psychological Bulletin. – ¹ 107. – 1990. – Ð. 3-33.

9. Bugental, D.B., Mantyla, S.M., & Lewis, J. (1989). Parental attributions as moderators of affective communication to children at risk for physical abuse // D. Cicchetti & V. Carlson (Eds.). Child maltreatment: Theory and research on the causes and consequences of child abuse and neglect. – Cambridge: Cambridge University Press, 1989. – Ð. 254-279.

10. Buhrmester, D., & Furman, W. Perceptions of sibling relationships during middle childhood and adolescence // Child Development, ¹61. – 1990. – Ð. 1387-1398.

11. Clarke-Stewart, K.A. (1973). Interactions between mothers and their young children: Characteristics and consequences. Monographs of the Society for Research in Child Development, 38 (6-7, Serial No. 153).

12. Conger, R.D., McCarty, J.A., Yang, R.K., Lahey, B.B., & Kropp, J.P. (1984). Perception of child, childrearing values, and emotional distress as mediating links between environmental stressors and observed maternal behavior. Child Development, 55, 2234-2247

13. Coopersmith, S. (1967). The antecedents of self-esteem. San Francisco: W.H. Freeman.

14. Dix, T. (1991). The affective organization of parenting: Adaptive and maladaptive processes. Psychological Bulletin, 110, 3-25.

15. Dobash, R.E., & Dobash, R.P. (1979). Violence against wives. New York Free Press

16. Dunn, J. (1992). Siblings and development. Current Directions in Psycho­logical Science, 1, 6-9.

17. Easterbrooks M.A., & Emde R.N. (1988). Marital and parent-child relationships: The role of affect in the family system // R.A.Hinde & J.Steven-son-Hide. Relationships within families: Mutual influences (pp. 83-139). Oxford: Clarendon.

18. Edelson, J.L., Eisikovits, Z.C., Guttmann, E., & Sela-Amit, M. (1991). Cognitive and interpersonal factors in woman abuse. Journal of Family Violence, 6, 167-182.

19. Ervin-Tripp, S. (1989). Sisters and brothers. In P.G. Zukow (Ed.), Sibling interaction across cultures: Theoretical and methodological issues fpp. 184-195). New York: Springer-Verlag.

20. Friedrich, W., and Boriskin, J. (1976). The role of the child in abuse: A review of the literature. American Journal of Orthopsychiatry, 46, 580-590.

21. Frieze, I.H., & McHugh, M.C. (1992). Power and influence strategies in violent and nonviolent marriages. Psychology of Women Quarterly, 16, 449-465.

22. Frodi, A.M., Lamb, M.E., Leavitt, L.A., Donovan, W.L., Neff, C, & Sher­ry, D. (1978). Fathers" and mothers' responses to the faces and cries of nor-mal and premature infants. Developmental Psychology, 14, 490-498.

23. Gelles, R.J. (1983). An exchange/social control theory. In Finkelhor, D., Gelles, R.J., Hotaling, G.T., & Straus, M.A. (Eds.), The dark side of families: Current family violence research (pp. 151-165). Beverly Hills: Sage.

24. Grych, J.H., & Fincham, F.D. (1992). Interventions for children of divorce: Toward greater integration of research and action. Psychological Bulletin, 111,434-454.

25. Hartup, W. W., & Laursen, B. (1993). Conflict and context in peer relations. In C. Hart (Ed.), Children on playgrounds: Research perspectives and applications (pp. 44-84). Ithaca, NY: State University of New York Press.

26. Hoffman, M.L. (1970). Moral development. In P.H. Mussen (Ed.), Carmichaels manual of child psychology (Vol. 2), pp. 261-359. New York: Wiley.

27. Holden, G.W. (1988). Adults' thinking about a child-rearing problem: Effects of experience, parental status, and gender. Child Development, 59, 1623-1632.

28. Holden, G.W., & Ritchie, K.L. (1991). Linking extreme marital discord, child rearing, and child behavioral problems: Evidence from battered women. Child Development, 62, 311-327.

29. Hornung, CA., MuCullough, B.C., & Sugimoto, T. (1981). Status relation-ships in marriage: Risk factors in spouse abuse. Journal of Marriage and the Family, 43, 61'5-692.

30. Hotaling, G.T., & Sugarman, D.B. (1986). An analysis of risk markers in husband to wife violence: The current state of knowledge. Yiolence and Victims, 1,101-124.

31. Jennings, J.L. (1987). History and issues in the treatment of battering men… Journal of Family Violence, 2, 193-213.

32. Kaufman J., & Zigler E. The intergenerational transmission of child abuse // D. Cicchetti & V. Carson (Eds.), Child maltreatment. – Cambridge: Cambridge University Press, 1989. – Ð.129-150.

33. Levinson, D. (1989). Family violence in cross-cultural perspective. New-bury Park, CA: Sage.

34. Lewis, M., and Rosenblum, L. (Eds.) (1974). The effect of the infant on its caregiver. New York: Wiley.

35. Lipczyński,A. (2006). Psychologiczne problemy bitych kobiet.Chełm 33-36.

36. Lloyd, S.A. (1990). Conflict types and strategies in violent marriages. Jour­nal of Family Violence, 5, 269-284.

37. Loeber, R., & Dishion, TJ. (1984). Boys who fight at home and school: Family conditions influencing cross-setting consistency. Journal of Consul­ting and Clinical Psychology, 52, 759-768.

38. Maccoby, E.E., Snow, M.E., & Jacklin, C.N. (1984). Children's dispositions and mother-child interaction at 12 and 18 months: A short-term longitudinal study. Developmental Psychology, 20, 459-472.

39. Margolin, G., & Weiss, R.L. (1978). Comparative evaluation of therapeutic components associated with behavioral marital treatments. Journal of Con­sulting and Clinical Psychology, 46, 1476-1486.

40. Minnett, A.M., Vandell, D.L., & Santrock, J.W. (1983). The effects of sibling status on sibling interaction: Influence of birth order, age spacing, sex of child, and sex of sibling. Child Development, 54, 1064-1072.

41. Minuchin, S., & Fishman, H.C. (1981). Family therapy techniques. Cam­bridge, MA: Harvard University Press.

42. Ogbu, J.U. (1981). Origins of human competence: A cultural-ecological perspective. Child Development, 52, 413-429.

43. O'Leary, K.D. (1993). Through a psychological lens: Personality traits, personality disorders, and levels of violence. In R.J. Gelles & D.R. Loseke (Eds.), Current controversies on family violence (pp. 7-30). Newbury Park, CA: Sage.

44. Patterson, G.R. (1980). Mothers: The unacknowledged victims. Monographs of the Society for Research in Child Development, 45(5, Serial No. 186).

45. Patterson, G.R. (1984). Siblings: Fellow travelers in coercive family processes. In R.J. Blanchard & D.C. Blanchard (Eds.), Advances in the study of aggression (Vol. 1), pp. 173-215. Orlando: Academic Press.

46. Reid, J.B. (1986). Social-interactional patterns in families of abused and nonabused children. In C. Zahn-Waxler, E.M. Cummings, & R. Iannotti (Eds.), Altruism and aggression: Biological and social origins (pp. 238-255). Cam­bridge: Cambridge University Press.

47. Roy, M. (1977). A current survey of 150 cases. In M. Roy (Ed.), Battered women: A psychosociological study of domestic violence (pp. 25-44). New York: Van Nostrand Reinhold.

48. Rutter, M. (1988). Functions and consequences of relationships: Some psychopathological considerations. In R. Hinde & J. Stevenson-Hinde (Eds.), Re­lationships within families: Mutual influences (pp. 332-353). Oxford: Clarendon.

49. Sears, R., Maccoby, E., & Levin, H. (1957). Patterns of child rearing. Evanston, IL: Row, Peterson.

50. Sirignano, S., & Łachman, M. (1985). Personality change during the transition to parenthood: The role of perceived temperament. Developmental Psychology, 21, 558-567.

51. Teichman M., & Teichman Y. (1989). Violence in the family: An analysis in terms of interpersonal resource-exchange. Journal of Family Violence, 4, 127-142.

52. Walker L.E. (1979). The battered woman. New York: Harper & Row.

53. Walker L.E. (1984). The battered woman syndrome: New York: Springer.

54. Wolfe D.A. (1987). Child abuse: Implications for child development and psychopathology. Beverly Hills: Sage.

55. Yllo, K. Sexual equality and violence against wives in American states // Journal of Comparative Family Studies, 14, 1983. – s. 67-86.

56. Czarnecki P. Marii Ossowskiej nauka o moralności. – Warszawa: Kompas II, 2006.

57. Czarnecki P. Etyka. – Warszawa: Kompas II, 2006.

58. Czarnecki P. Zarys etyki. – Lublin: Innovatio Press, 2008.

59. Czarnecki P. Etyka mediów. Warszawa: Difin, 2008.

60. Czarnecki P. Człowiek w procesie wychowania // Współczesne dylematy pedagogiki. – Lublin: Innov. Press, 2008.

61. Czarnecki P. W kręgu humanistycznych wartości. – Warszawa: WSFiZ, 2007.

62. Czarnecki P. U źródeł postmodernizmu // Γóìàí³òàðíèé â³ñíèê Çàïîð³çüêî¿ äåðæàâíî¿ íæåíåðíî¿ àêàäå쳿. – Çàïîð³ææÿ, ¹18/2004. - Ñ. 166.

63. Czarnecki P.,Êàê ïîìîãàòü, ÷òîáû íå íàâðåäèòü? // Ëè÷íîñòü-Ñëîâî-Ñîöèóì. – s. 236.

64. Czarnecki P., Postmodernizm jako diagnoza końca filozofii? // Zbornik prispevkov z vedeckiej konferencje s medzinarodnou ucast’ou konanej v ramci 6. vyrecneho stretnutia SFZ w dnach 16-18 Septembra v Presowie. – s. 382.

65. Czarnecki P., Afirmacja siebie, życia i świata w perspektywie chrześcijańskiej // Τåíäåöèè äóõîâíîãî ðàçâèòèÿ ñîâðåìåííîãî îáùåñòâà, Materiały Międzynarodowej Konferencji. – Mińsk, 2004. – Ñ. 264.

66. Czarnecki P. Êàê ïîìîãàòü, ÷òîáû íå íàâðåäèòü? // Ýêîëîãè÷åñêèå ïðîáëåìû ïðèðîäíî-òåõíè÷åñêèõ êîìïëåêñîâ. Materiały Pierwszego Międzynarodowego Ekologicznego Sympozjum. – Połock, 2004. - C, 244.

Ðåöåíçåíò – ïðîô. ªäèíàê Ñ.Â. (Ëþáë³í)